Podejście społeczne pomocne w lepszym zrozumieniu skomplikowanej historii

Mimo iż powszechnie wiadomo, że rozpad reżimów komunistycznych w Europie Środkowej i Wschodniej zaczął się w 1989 r., to rzeczą już mniej wiadomą – a może błędnie rozumianą – jest powód. Aby rzucić światło na to, co tak naprawdę się stało, partnerzy projektu RESOCEA wyszli poza historyczną tradycję patrzenia na tę epokę przez pryzmat polityki porównawczej na rzecz podjęcia próby lepszego zrozumienia dynamiki i zmian społecznych, jakie zachodziły w Europie Środkowej i Wschodniej w tych niestabilnych czasach.

Partnerzy projektu postanowili zrewidować tradycyjne spojrzenie na reżim i społeczeństwo w krajach komunistycznych, opisując historię z perspektywy takich niezbadanych domen społecznych jak zderzenie między nauką a ideologią, wypadki przy pracy, proces migracji, mobilność międzynarodowa, zderzenia pokoleń i kultur oraz sprzeczność między dążeniem do efektywności ekonomicznej a tendencyjnością ideologiczną.

Naukowcy zbadali relację między reżimem komunistycznym a społeczeństwem za pomocą innowacyjnej metodologii, która koncentruje się na tym, co określili mianem „koncepcji zdarzenia” w ramach wydarzeń-stanów i Wielkiego Wydarzenia. „Głównym wyzwaniem, które okazało się też kluczowym składnikiem sukcesu, było ukierunkowanie i interpretowanie całej masy materiałów empirycznych, jakimi dysponowaliśmy w celu powiązania indywidualnych historii i faktów w mikroskali ze zjawiskami i wyjaśnieniami w skali makrospołecznej” – wyjaśnia kierownik naukowy projektu RESOCEA, profesor Ivaylo Boyanov Znepolski.

Profesor Znepolski kierował badaniami wspierany przez czterech starszych pracowników naukowych z byłych krajów komunistycznych. Każdy z naukowców zajął się konkretnym krajem, analizując lokalne aspekty upadku komunistycznego reżimu. W podsumowaniu prac badawczych zamieszczone zostało porównanie łączące wszystkie pięć studiów przypadku.

Pogromcy mitów

Jednym z kluczowych ustaleń projektu było obalenie kilku powszechnych mitów. Na przykład długo uważano, że upadek komunizmu w Europie Środkowej i Wschodniej był niespodziewany, a narody krajów byłego bloku sowieckiego postrzegały wolność jako dar. „Ustaliliśmy ponad wszelką wątpliwość, że nie było nic ‘niespodziewanego’ w wydarzeniach z 1989 r. i tak naprawdę było dokładnie odwrotnie” – stwierdził Znepolski. „Przyglądając się wszystkim pięciu studiom przypadku łącznie staje się jasne, że zmiana była procesem ciągłym, a tak zwane wielkie wydarzenie z 1989 r. nie było samo w sobie przełomowe, a jedynie momentem obranym przez historyków, aby zidentyfikować zmianę, czy też ją nazwać”.

Kolejna zaskakująca konstatacja, przecząca powszechnemu przekonaniu, jest taka, że reżimy komunistyczne w Europie Środkowej i Wschodniej nie sprawowały całkowitej kontroli nad społeczeństwem. Na postawie dogłębnej analizy codziennego życia w komunizmie, naukowcy z projektu RESOCEA ujawnili istnienie rozgałęzionej sieci mikro-ośrodków władzy, które były w stanie z powodzeniem poluzować żelazny uścisk reżimu nad rozmaitymi obszarami.

Pięta achillesowa

Tak więc jeżeli nie była to nagła zmiana ani opór przeciwko totalnej kontroli rządu, to co spowodowało upadek tych reżimów?

Zdaniem Znepolskiego, ustrój komunistyczny miał jeden istotny defekt antropologiczny: brak zachęty dla jednostek do podejmowania inicjatywy i rozwijania swoich kreatywnych zdolności. To był impuls, który rozpoczął przewracanie się kolejnych kostek domina. „Ten jeden czynnik generował stałe napięcie między jednostką a systemem i ostatecznie doprowadził reżim do utraty poparcia swojego własnego, początkowego zaplecza politycznego – ludzi, w których imieniu objął władzę i którzy powinni czerpać bezpośrednie korzyści z jej sprawowania” – stwierdził Znepolski.

Obok narastania tego nonkonformistycznego zachowania, rosła popularność nieoficjalnych kanałów informacyjnych oraz zachodził cały szereg zmian i transformacji społecznych we wszystkich częściach społeczeństwa – to co mogło się wydawać niczym więcej niż zmąceniem tafli wody przekształciło się w sztorm doskonały, który pochłonął znajdujące się na jego drodze reżimy komunistyczne.

Więcej informacji:
witryna projektu