Wypalenie zawodowe – relikt przeszłości czy wyzwanie XXI wieku?

Istotne jest zadanie sobie pytań, czy mogę cierpieć na wypalenie zawodowe? Czy kiedyś praca sprawiała mi przyjemność, a teraz jest wręcz przeciwnie? Projekty stają się koszmarem, a koledzy z pracy bohaterami tragedii? Warto przeczytać poniższy tekst i pomyśleć o tym, co można zrobić, by wyjść z tego - co najmniej - niewygodnego stanu. Istotne jest to, że wypalenie zawodowe może przydarzyć się każdemu pracownikowi, w każdej pracy i na każdym etapie życia zawodowego.

Wypalenie zawodowe a stres

Wypalenie zawodowe może być traktowane jako obrazowe przedstawienie tego, co może pozostać po początkowym dużym zaangażowaniu w pracę zawodową. Kojarzy się z brakiem energii, wyczerpaniem sił, obojętnością czy szeregiem negatywnych emocji. Kiedyś nie utożsamiano wypalenia jako czegoś, co spowodowane jest nadmiernym i długotrwałym stresem. Ten stan może pojawiać się wówczas, gdy człowiek czuje się przytłoczony, wyczerpany emocjonalnie i niezdolny do sprostania wymaganiom, które kiedyś były „tylko” wyzwaniem.

W miarę utrzymywania się stresu, człowiek zaczyna tracić zainteresowanie i motywację, które skłoniły go do przyjęcia określonej posady. Wypalenie zawodowe zmniejsza produktywność i wysysa energię, sprawiając, że człowiek czuje się coraz bardziej bezradny, beznadziejny czy cyniczny. W końcu może poczuć, że nie ma nic więcej do zaoferowania pracodawcy, współpracownikom, a nawet osobom bliskim. Negatywne skutki wypalenia obejmują każdą dziedzinę życia, w tym dom, pracę, a także życie towarzyskie. Wypalenie może również powodować długoterminowe zmiany w organizmie, które sprawiają, że jednostka jest podatna na choroby, takie jak przeziębienie i grypa.

Nie ma w zasadzie powszechnie przyjętej definicji wypalenia zawodowego. Ogólnie można uznać, że jest to przedłużona reakcja na przewlekle działające w pracy stresory emocjonalne i interpersonalne.

Charakter wykonywanej pracy

Zespół wypalenia zawodowego jest związany przede wszystkim z charakterem wykonywanej pracy. Proces wypalania zależy także od wieku i stażu pracy jednostki, przy czym częściej jest on obserwowany wśród młodszych, zarówno wiekiem, jak i stażem pracy. Zespół wypalenia jest także uwarunkowany płcią, chociaż związek między tymi zmiennymi nie jest jednoznaczny. Ogińska-Bulik (2006), przypisuje kobietom większe zagrożenie wypaleniem się, przede wszystkim ze względu na ich wrażliwość, poziom empatii przejawiający się m.in. w skłonności do identyfikowania się z problemami pacjentów czy klientów. Wyraża się ona w tym, że kobiety są bardziej skłonne do emocjonalnego wyczerpania, zaś mężczyźni do depersonalizacji, która charakteryzuje się tym, że pojawia się więcej zachowań cynicznych, bezdusznych czy obojętnych względem innych i ich problemów czy cierpienia.

Wypalenie zawodowe najczęściej opisuje się jako stan wyczerpania cielesnego, duchowego lub uczuciowego. Trudno jest określić dokładny początek tego procesu, zależy to także od różnic indywidualnych. Najczęściej sugeruje się, iż proces ten zaczyna się bardzo powoli i niezauważalnie, a ujawnia się nagle i z dużą siłą. Objawy mają ogromny wpływ na życie zawodowe, czas wolny od pracy, relacje ze znajomymi, związki partnerskie i funkcjonowanie jednostki w rodzinie. Często wypaleniu zawodowemu towarzyszy niechęć, myśli oraz zachowania ucieczkowe.

Wypalenie zawodowe jako proces

Zgodnie z Międzynarodową Klasyfikacją Chorób (ICD-11) wypalenie zawodowe to syndrom zawodowy, którego efektem jest przewlekły stres w miejscu pracy, z którym nie udało się z różnych powodów skutecznie poradzić. Charakteryzuje się on uczuciem wyczerpania energii, zwiększonym dystansem psychicznym wobec własnej pracy oraz istnieniem poczucia braku skuteczności i braku osiągnięć.

Co więcej, Litzke (2007) uważa, że wypalenie zawodowe to proces, który rozwija się powoli i niekiedy trudno dostrzec i klarownie zinterpretować symptomy. Zatem można uznać, że pierwsze sygnały ostrzegawcze zwykle nie są zauważane lub są błędnie interpretowane.

Badacz przedstawił etapy procesu wypalenia zawodowego:

Etap 1. Podejmowanie aktywności staje się przymusem. Pojawia się konieczność skutecznego działania z powodu wysokich oczekiwań w stosunku do własnej osoby. Zmniejsza się chęć zaakceptowania własnych ograniczeń.

Etap 2. Kluczem do samorealizacji jest wzrost zaangażowania w pracę, by udowodnić sobie, że możliwe jest to, aby być wartościowym człowiekiem. Na tym etapie ważne jest ćwiczenie umiejętności delegowania zadań.

Etap 3. Znaczące na tym etapie jest zaniedbywanie swoich potrzeb, gdyż chęć relaksu czy czas poświęcony na relacje – w takim rozumieniu – nie jest tak istotny jak praca. Brak spełniania potrzeb tego typu może być kompensowane alkoholem, nikotyną, kofeiną czy lekami. Możliwe jest także nasilenie potrzeb seksualnych.

Etap 4. Na tym etapie odczuwany jest konflikt potrzeb wewnętrznych i zewnętrznych. Powoduje to utratę dużej ilości energii, a ostatecznie wyczerpanie organizmu. Zaczyna się pojawiać złośliwe zachowanie, takie jak niepunktualność, dezorientacja czy niedotrzymywanie terminów spotkań itd.

Etap 5. Zmienia się kolejność priorytetów, osoba nie ma energii m.in. na kontakty społeczne. Niekiedy dotychczas ważne cele życiowe stają się nieaktualne i oceniane negatywnie, traktowane jako niepotrzebne, zbędne.

Etap 6. Człowiek traci możliwości adaptacyjnie, tzn. pojawiają się zmiany w zachowaniu, spada wydajność, tolerancja. Do objawów tego stanu można zaliczyć izolację od otaczającego świata, cynizm, agresywność, deprecjonowanie rzeczywistości, brak cierpliwości, empatii. Wydajność spada znacznie i pojawiają się problemy fizyczne.

Etap 7. Obecny stan osoby charakteryzuje się brakiem orientacji, utratą perspektyw i zmniejszoną nadzieją na przyszłość wraz z całkowitą alienacją. Ponownie ulgi/pocieszenia człowiek poszukuje się w alkoholu, narkotykach lub lekach.

Etap 8. Widoczne są zmiany w zachowaniu człowieka. Proces izolacji i wycofania z życia są aktualne. Każdy wyraz zainteresowania otaczającym światem jest interpretowany jako atak. Mogą również pojawić się reakcje paranoidalne, np. myśli stają się niedorzeczne, oderwane od rzeczywistości.

Etap 9. Widoczna jest utrata poczucia stałości własnej osobowości. Może pojawić się poczucie, że nie jest się już samodzielną jednostką, a raczej funkcjonowanie jest na zasadach automatycznych.

Etap 10. Charakterystyczne jest odczuwanie pustki wewnętrznej. Osoba czuje się wyczerpana, zniechęcona i może co jakiś czas doświadczać napadów paniki i reakcji lękowych.

Etap 11. Etap ten może charakteryzować się rozpaczą, wyczerpaniem, depresją. Jednostce towarzyszy uczucie bólu wewnętrznego, dodatkowo mogą pojawić się myśli samobójcze.

Etap 12. Następuje etap pełnego wypalenia. Widoczne jest wyczerpanie fizyczne, emocjonalne, a jednostka charakteryzuje się dużą podatnością na infekcje, a także pojawia się ryzyko występowania chorób serca, krwi i przewodu pokarmowego.

Profesjonalna pomoc potrzebna jest najpóźniej od etapu 7, aby zapobiec dalszemu rozwojowi wypalenia. W przypadku wypalenia zawodowego specjaliści zwracają uwagę na zachwianie równowagi pomiędzy ponoszonym nakładem pracy podczas wykonywania swoich obowiązków zawodowych, a ogólną satysfakcją z życia. Człowiek stara się coraz bardziej, jednak jeszcze silniej odczuwany jest krytycyzm czy niepowodzenia. Z biegiem czasu zanika też szacunek dla samego siebie, swojej pracy i zaangażowania, które charakterystyczne było dla jednostki w przeszłości.

Wypalenie zawodowe a profesja

Syndrom wypalenia może spotkać każdego niezależnie od zajmowanej pozycji, jednakże wyróżnić można grupy szczególnie narażone na wypalenie zawodowe, wśród nich są pracownicy mający bezpośredni kontakt z drugim człowiekiem oraz odczuwający w związku z wykonywaną pracą duży stres. W tej grupie znajdują się: pedagodzy, psycholodzy, pielęgniarki, handlowcy, kadra kierownicza, menedżerowie. Jako że wypalenie może dotyczyć każdego, warto wiedzieć, jakie są jego pierwsze objawy i jak należy im przeciwdziałać.

Na wypalenie zawodowe składają się trzy odrębne symptomy:

• wyczerpanie emocjonalne i utrata wiary we własne możliwości zawodowe;
• obojętność na potrzeby innych pracowników, poczucie bezsensu i cynizm;
• negatywna samoocena pracownika, przeżywanie lęków o przyszłość i stabilność pracy, poczucie winy i krzywdy.

Stresory w pracy lub miejscu aktywności zawodowej powodujące wypalenie mogą w różny sposób wpływać na życie danej osoby. Może rozwinąć się wiele możliwych objawów fizjologicznych i psychologicznych, które znacząco wpłyną na ogólną jakość życia. Typowe oznaki wypalenia w miejscu pracy to lęk, bóle somatyczne np. głowy, brak snu, zmęczenie i inne, co zależne jest od różnic indywidualnych.

Osoby dotknięte wypaleniem spowodowanym stresem związanym z pracą mogą doświadczać wypalenia psychicznego i prezentować niektóre lub wszystkie z następujących objawów psychologicznych: zmniejszona wydajność i produktywność, zaniżony nastrój, trudności z koncentracją, zmęczenie, negatywne nastawienie do współpracowników lub pracy, utrata celu czy odrętwienie emocjonalne.

Do fizycznych objawów wypalenia można zaliczyć: zaburzenia układu pokarmowego, nadciśnienie, zwiększona podatność na infekcje czy napięcie mięśni.

Sposoby radzenia sobie z wypaleniem zawodowym

W początkowej fazie mogą wystąpić objawy ciągłego zmęczenia, na które nawet sen nie jest w stanie pomóc, problem z bezsennością, brak apetytu, bóle głowy, zaburzenia prawidłowej pracy układu pokarmowego czy też zaburzenia gospodarki lipidowej (np. poziom cholesterolu czy trójglicerydów). Z czasem wszystkie te objawy pogłębiają się, co może mieć poważne konsekwencje dla zdrowia całego organizmu.

Zatem co można zrobić, aby wypalenie zawodowe stało się reliktem przeszłości?

1. Istotnym zagadnieniem jest obserwacja swojego stanu zdrowia, gdyż cechami charakterystycznymi dla wypalenia zawodowego mogą być zaburzenia snu, brak apetytu, zaburzenia seksualne, migrena, podatność na infekcje, bóle mięśni, osłabienie wzorku, przyśpieszenie procesów starzenia i wiele innych.

2. Ważne jest zauważenie, jak reaguje się na dane sytuacje, np. czy często towarzyszy nam uczucie zawodu wobec samego siebie, poczucie winy, złość czy niechęć, widoczne może być nasilenie tych objawów.

3. Zauważenie zmiany zachowania, np. pojawia się brak odwagi czy obojętność, przesuwanie terminów, częste spoglądanie na zegarek czy brak koncentrowania się na klientach, częsta nieobecność w miejscu pracy.

4. Obserwacja i zareagowanie na coraz częstsze odczuwane bóle somatyczne, np. bóle głowy czy dolegliwości przewodu pokarmowego. Istotna jest wizyta u lekarza rodzinnego.

5. Zauważalne są problemy osobiste – problemy małżeńskie i rodzinne. W takim przypadku warto rozważyć konsultację psychologiczną, psychoterapeutyczną lub rozpocząć terapię małżeńską/systemową.

6. Pojawiają się aspekty związane z brakiem ufności czy paranoicznymi wyobrażeniami. Ważne jest udanie się do specjalisty z zakresu zdrowia psychicznego.

7. Ważna jest możliwość odpoczynku i wykorzystywania dni wolnych od pracy w konkretnym roku kalendarzowym.

8. W sytuacji trudności związanych ze zdrowiem istotne jest to, aby pójść na zwolnienie lekarskie – odkładanie takiej decyzji w nieskończoność działa na niekorzyść.

9. Ważna jest analiza wad i zalet zagadnień zawodowych, które człowiek podejmuje. Istotne jest zwrócenie uwagi na mocne i silne strony, a następnie wykorzystanie swojego potencjału w jak najlepszy sposób.

10. Rozmowa z pracodawcą o odczuciach związanych z zagadnieniami związanymi z pracą, a także prośba o pomoc, jeśli jest ona potrzebna.

11. Istotna jest możliwość skorzystania z usług doradcy zawodowego.

12. Znalezienie swojej pasji, hobby lub zainteresowań, które pozwolą na zmianę perspektywy.

13. Poszukiwanie różnorodności, a także otwarcie się na poszukiwanie nowej pracy czy innych niż dotychczas aktywności zawodowych.

14. Zatrzymanie się w sytuacji, kiedy odczuwane jest to, że „jest się w ciągłym biegu”.

15. Zaplanowanie wakacji, aby zregenerować organizm.

Niektóre rzeczy wydają się nierealne? Ważne jest jednak to, aby spróbować. Pozostanie w danej sytuacji bez nadziei na zmianę może rodzić wiele negatywnych konsekwencji, a im dalej człowiek będzie brnął w sytuację bez wyjścia, tym trudniej będzie odnaleźć odpowiednią możliwość.

Podsumowanie

W każdym zawodzie mogą występować inne objawy wypalenia zawodowego. Wiąże się ono niewątpliwie z pesymizmem, cynizmem, kształtowaniem nietolerancyjnych postaw wobec klientów czy współpracowników oraz odczuwanie coraz większej samokrytyki w stosunku do własnych umiejętności.

Na wypalenie zawodowe mogą składać się różnego rodzaju wyczerpania:

• emocjonalne, co może wiązać się z potrzebą samotności, mniejszej cierpliwości, przytłoczenia czy poczucie beznadziejności oraz frustracja,

• fizyczne, związane z uczuciem zmęczenia, bezsennością czy dolegliwościami psychosomatycznymi,

• psychiczne, uczucie braku możliwości dokonania osiągnięć oraz straty związanej z kreatywnością, sprawczością.

Każde z wymienionych jest istotne i na każde warto zwrócić uwagę już od początku – niekiedy tendencja, że „kiedyś przejdzie” lub „może się coś zmieni” może okazać się błędna i prowadzić do sytuacji, w którym te zmiany mogą być nieodwracalne.

Wybrana bibliografia

Litzke, S.M. (2007). Stres, mobbing i wypalenie zawodowe. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.

Ogińska-Bulik, N. (2006). Stres zawodowy w zawodach usług społecznych. Źródła – konsekwencje – zapobieganie, Difin, Warszawa.

Światowa Organizacja Zdrowia (2010). https://apps.who.int/iris/bitstream/handle/10665/44428/9788393608102_pol.pdf?sequence=8&isAllowed=y (pobrane: 12.06.2022).

*dr Marlena Stradomska – psycholog, psychoterapeuta, suicydolog, pracownik w Katedrze Psychologii Klinicznej i Neuropsychologii UMCS, autorka publikacji naukowych i popularnonaukowych, w tym składającego się z dziewięciu części e-booka: „Strategie radzenia sobie w trakcie trwania pandemii i nie tylko”. Pełni funkcję wiceprezesa Polskiego Towarzystwa Suicydologicznego Oddział Lublin, jest kierownikiem placówki socjoterapeutycznej Towarzystwa Nowa Kuźnia w Lublinie. Dodatkowo jest ekspertką na platformie Życie Warte Jest Rozmowy i członkiem Interdyscyplinarnego Zespołu Profilaktyki Zachowań Samobójczych.